Του Γεράσιμου Γεωργάτου
Εξετάσαμε στο προηγούμενο σημείωμα αν ο Θαλής μπορεί να θεωρηθεί ο πρώτος που εξέφρασε μια ενιαία αρχή των πάντων και συνεπώς αν θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ο πρώτος φιλόσοφος. Ακόμα και αν υπάρχει μια μικρή αμφιβολία, επειδή ο Θαλής αναφέρθηκε στη γέννηση των όντων από το νερό και όχι στο νερό ως γέννηση και κατάληξη των πάντων, σίγουρα ο Θαλής είναι η εκκίνηση του άλματος της ανθρώπινης σκέψης. Κάτι που θα συνεχίσουν οι Μιλήσιοι διάδοχοί του Αναξίμανδρος και Αναξιμένης οδηγώντας μας με σαφήνεια στη λεωφόρο της φιλοσοφίας.
Ο Αναξίμανδρος.
Λίγα εισαγωγικά
Ο Αναξίμανδρος είναι και αυτός Μιλήσιος, σύγχρονος του Θαλή, ίσως λίγο νεότερος, κατά 15 περίπου χρόνια. Γεννήθηκε γύρω στο 610 π.Χ και η ακμή του τοποθετείται περίπου στο 575. Μαζί με τον Θαλή και τον Αναξιμένη συγκροτούν αυτό που ονομάζουμε «σχολή των Μιλησίων φιλοσόφων». Η έννοια της σχολής αποδίδεται στους τρεις Μιλήσιους από τους ιστορικούς, γιατί δεν έχουμε ενδείξεις ότι υπήρξε κάποια μορφή μαθητείας του νεότερου στον πρεσβύτερο. Το συμπεραίνουμε από τον μεταγενέστερο τρόπο ανάπτυξης της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας που όντως στηρίχτηκε σε σχολές, όπως η Πλατωνική Ακαδημία και το Λύκειο του Αριστοτέλη, όπου οι νεότεροι μαθήτευαν δίπλα στους πρεσβύτερους. Το γεγονός βεβαίως ότι ζούσαν στην ίδια ακμάζουσα πόλη, που δεν ήταν και η Νέα Υόρκη, καθώς και ότι διαπνέονταν από ένα παρόμοιο πνεύμα έρευνας, μάς επιτρέπει να τεκμαίρουμε ότι ο Αναξίμανδρος γνώριζε τον Θαλή και το έργο του και επηρεάστηκε απ’ αυτόν. Μην ξεχνάμε ότι ο Θαλής ήταν ένα διάσημο πρόσωπο των αρχών του 6ου π.Χ αιώνα, όπως αναφέραμε στο προηγούμενο σημείωμα.
Η γνωριμία και η επιρροή προκύπτει και από το γεγονός ότι ο Αναξίμανδρος ακολούθησε κατά κάποιο τρόπο τα χνάρια του Θαλή· ήταν και αυτός αρκετά ταξιδεμένος και φαίνεται ότι γνώριζε τους πολιτισμούς της Ανατολής, ασχολήθηκε με τα φυσικά φαινόμενα και όχι με τα κοινωνικά και ανθρώπινα προβλήματα και επιπλέον φημολογείται ότι κατασκεύασε ένα αστρονομικό όργανο και ότι ήταν ο πρώτος που σχεδίασε ένα χάρτη της Γης, πριν τον επίσης Μιλήσιο πρώτο γεωγράφο, τον Εκαταίο, που λίγα χρόνια μετά κατασκεύασε και αυτός έναν αντίστοιχο χάρτη.
Ο Ηρόδοτος, ένα αιώνα αργότερα, αναφέρεται σκωπτικά σε αυτούς τους χάρτες λέγοντας, «Γελώ όταν βλέπω αυτούς τους πρώτους χάρτες που παρουσιάζουν γύρω – γύρω από τη γη τον ωκεανό σε ίση απόσταση απ’ το κέντρο και με ίσο μέγεθος την Ευρώπη και την Ασία.» Προφανώς δεν πρόκειται για χάρτες όπως τους ξέρουμε σήμερα, που χρησιμεύουν για τον ταξιδιωτικό μας προσανατολισμό. Πρόκειται περισσότερο για μια αναπαράσταση της οικουμένης, του γνωστού τότε κόσμου. Και αυτό είναι σημαντικό γιατί δείχνει ότι ο Αναξίμανδρος έτεινε να αντιλαμβάνεται τον κόσμο με γεωμετρικό τρόπο, ως ένα κύκλο με νερά γύρω του, σε ίση απόσταση από το κέντρο. Θα μπορούσαμε να το εκλάβουμε και ως ένα πολύ προδρομικό αρχαϊκό βήμα για την κατοπινή, μετά από αιώνες, μαθηματική περιγραφή του σύμπαντος.
Η κοσμολογία
του Αναξίμανδρου
Ενώ για τον Θαλή έχουμε πολλές ανεκδοτολογικές μαρτυρίες για τη δράση του, τις επινοήσεις του και γενικότερα για τη ζωή του, για τον Αναξίμανδρο αντιθέτως έχουμε αρκετές μαρτυρίες για τις θεωρίες του και τις απόψεις του καθώς και ένα αυθεντικό δικό του κείμενο και πολύ λιγότερα για τη ζωή του.
Το πιο γνωστό ασφαλώς στοιχείο της κοσμολογίας του Αναξίμανδρου είναι το περίφημο «άπειρο», από το οποίο προήλθαν τα πάντα και στο οποίο θα καταλήξουν τα πάντα. Θα επιχειρήσουμε να συζητήσουμε παρακάτω τι μπορούσε να εννοεί με τη λέξη «άπειρο» ο Αναξίμανδρος. Πριν καταπιαστούμε ωστόσο με αυτό, να αναφερθούμε λίγο στο συνολικό σχήμα των εξηγήσεών του για τον κόσμο και τον άνθρωπο, όπως αυτές μας έχουν σωθεί από αρκετά μεταγενέστερες πηγές.
Κατά τον Αναξίμανδρο λοιπόν από το άπειρο διαχωρίστηκαν και προήλθαν δύο βασικές αντίθετες δυνάμεις: το θερμό και το ψυχρό, ένα σχήμα που θα το δούμε να επανέρχεται στην προσωκρατική σκέψη. Το θερμό πήρε τη μορφή πύρινης σφαίρας και το ψυχρό νεφελώδους αέρα. Το θερμό τύλιξε σαν κορμός δέντρου το ψυχρό και στο εσωτερικό του συμπυκνώθηκε η Γη. Στη συνέχεια ο φλοιός που περιέκλειε τη Γη έσκασε και πύρινες φλόγες πετάχτηκαν και δημιούργησαν τα αστέρια και τον ήλιο. Η Γη συνεπώς καταλαμβάνει το κέντρο του σύμπαντος και στα άκρα του βρίσκονται τα αστέρια. Φαίνεται ότι ο Αναξίμανδρος θεωρούσε το σύμπαν κλειστό και επιπλέον πίστευε ότι ο ήλιος ήταν το πιο μακρινό από τη Γη αστέρι.
Η Γη αρχικά ήταν υγρή και σιγά-σιγά με την επίδραση του ήλιου και της φωτιάς ξεράθηκε κι έτσι επήλθε η ισορροπία στεριάς και θάλασσας. Από τη θάλασσα, ισχυρίζεται ο Αναξίμανδρος, ξεκίνησε η ζωή. Εδώ είναι ίσως επηρεασμένος από τον προγενέστερό του Θαλή που θεωρούσε, όπως είδαμε, ότι η ζωή προέρχεται από το υγρό στοιχείο. Πρώτα λοιπόν δημιουργήθηκαν τα ψάρια που είχαν αρχικά αγκαθωτούς φλοιούς. Καθώς μεγάλωναν, έβγαιναν στην ξηρά, έσπαζε ο φλοιός τους και ζούσαν με διαφορετικό τρόπο, μετατρεπόμενα δηλαδή σε ζώα της ξηράς. Και ο άνθρωπος είναι μια τέτοια περίπτωση. Προήλθε όμως από κάποιο διαφορετικό είδος ψαριού. Επειδή χρειάζεται μακροχρόνια μητρική φροντίδα μέχρι να μπορεί να επιβιώσει αυτόνομα, αναπτύχθηκε μέσα του και βγήκε μετά στη στεριά έτοιμος με τη σημερινή του μορφή.
Όλα αυτά μπορεί να ακούγονται απλοϊκά, αφελή, ευφάνταστα και φυσικά λανθασμένα με βάση τις σημερινές μας γνώσεις. Είναι όμως συναρπαστικά, αν σκεφτούμε σε ποια εποχή λέγονται, και ιδιαίτερα σημαντικά για την εξέλιξη της ανθρώπινης σκέψης. Για πρώτη φορά με τον Αναξίμανδρο έχουμε μια απόπειρα εξήγησης της φυσικής δημιουργίας και εξέλιξης που ξεκινάει από μια αρχική ουσία του παντός που είναι το άπειρο και φτάνει μέχρι τον άνθρωπο, χωρίς να παρεμβάλλεται κάποια μεταφυσική αρχή. Πρόκειται για μια ολιστική τάση να εξηγηθούν τα πάντα με ένα συνδυασμό εμπειρικής παρατήρησης, αφαίρεσης και τολμηρής φαντασίας, που αποτελούν τα χαρακτηριστικά αυτού που πολύ αργότερα θα ονομάσουμε επιστήμη.
Τι μπορεί να εννοεί όμως ο Αναξίμανδρος με τη λέξη «άπειρο»; Θα το αφήσουμε για να το εξετάσουμε στο επόμενο σημείωμά μας μαζί με ένα αυθεντικό δικό του μικρό κείμενο που θεωρείται και το πρώτο φιλοσοφικό κείμενο στην ιστορία της ανθρώπινης σκέψης.
Σελίδες 22 έως 25
MAGAZ!NE: ΤΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΤΗΣ ΠΑΡΕΑΣ! 